Thực trạng yếu kém trong công tác đấu thầu: Hệ lụy từ những “lỗ hổng” cũ
Hệ thống pháp luật về đấu thầu ở Việt Nam, dù đã có nhiều sửa đổi, bổ sung, vẫn chưa đủ sức ngăn chặn những biểu hiện méo mó trong thực tiễn triển khai. Thực trạng “quân xanh – quân đỏ”, nhà thầu không đủ năng lực vẫn trúng thầu, cùng với tình trạng lạm dụng chỉ định thầu, đặt ra những câu hỏi nghiêm túc về hiệu lực thực thi và vai trò giám sát độc lập trong hoạt động sử dụng vốn nhà nước.
Luật Đấu thầu hiện nay không thiếu quy định để đảm bảo tính minh bạch và công bằng. Vấn đề nằm ở chỗ khâu thực thi bị buông lỏng, giám sát không độc lập và cơ chế xử lý vi phạm chưa đủ sức răn đe. Nhiều sai phạm không phải do luật kẽ hở, mà do có ‘bàn tay can thiệp’ trong việc vận dụng luật.
Hệ thống đấu thầu công hiện nay được xây dựng trên nguyên tắc công khai, minh bạch, cạnh tranh và hiệu quả kinh tế. Thế nhưng, các biểu hiện như dàn xếp kết quả, thông thầu, thiết lập hồ sơ mời thầu để loại trừ đối thủ vẫn tồn tại khá phổ biến, nhất là trong các gói thầu có giá trị lớn hoặc sử dụng vốn ngân sách nhà nước.
Trong nhiều vụ việc bị phanh phui, nhà thầu được “chọn mặt gửi vàng” từ trước, các tiêu chí kỹ thuật chỉ mang tính hình thức. Việc tổ chức đấu thầu trở thành thủ tục hợp thức hóa cho quyết định đã được định đoạt từ trước, làm mất hoàn toàn ý nghĩa của cơ chế cạnh tranh.
Không ít nhà thầu trúng thầu nhưng lại thiếu cả năng lực kỹ thuật lẫn năng lực tài chính. Điều này không chỉ kéo theo thi công kém chất lượng, mà còn dẫn đến việc gia hạn thời gian, phát sinh chi phí bổ sung, làm đội vốn và giảm hiệu quả đầu tư công.
Hiện tượng phổ biến là sau khi trúng thầu, nhà thầu chính tiếp tục “bán thầu” cho các đơn vị phụ mà không đảm bảo năng lực tương ứng. Trong khi đó, khâu giám sát thi công lại thiếu quyết liệt hoặc có biểu hiện “làm ngơ”.
Cần tách bạch rõ giữa người phê duyệt dự án, người tổ chức đấu thầu và người giám sát. Hiện nay, chủ đầu tư vừa lập hồ sơ, vừa tổ chức đấu thầu, vừa nghiệm thu công trình – dẫn đến tình trạng ‘vừa đá bóng, vừa thổi còi’. Đây là cấu trúc đầy rủi ro và dễ bị lợi dụng.
Tình trạng gói thầu bị “thiết kế riêng” không phải là cá biệt. Một số chủ đầu tư cài cắm tiêu chí mang tính kỹ thuật độc quyền để chỉ nhà thầu quen biết hoặc có mối quan hệ đặc biệt mới đáp ứng. Đây là biểu hiện rõ nét của lợi ích nhóm, làm biến dạng cơ chế thị trường và gây lãng phí nguồn lực.
Ở một số địa phương, can thiệp hành chính còn thể hiện qua việc phê duyệt kế hoạch đấu thầu, lựa chọn nhà thầu không dựa trên đánh giá độc lập mà phụ thuộc vào “chỉ đạo miệng” hoặc sự chi phối của cấp lãnh đạo.
Nhiều chủ đầu tư và bên mời thầu không có đội ngũ chuyên trách được đào tạo bài bản. Thiếu chuyên môn dẫn đến tình trạng vi phạm quy trình, sai sót về hồ sơ hoặc bị nhà thầu có kinh nghiệm thao túng. Trong khi đó, hình thức chỉ định thầu - vốn được dùng trong trường hợp cấp bách – lại bị lạm dụng, biến thành công cụ để né đấu thầu rộng rãi.
Theo các báo cáo tổng hợp của Kiểm toán Nhà nước, mỗi năm đều ghi nhận hàng chục đến hàng trăm dự án có vi phạm trong hoạt động đấu thầu. Các lỗi thường gặp bao gồm: không tuân thủ trình tự thủ tục, thiếu căn cứ pháp lý khi phê duyệt chỉ định thầu, sai phạm trong đánh giá hồ sơ dự thầu và chênh lệch giá bất thường.
Tuy nhiên, việc xử lý trách nhiệm cá nhân, tổ chức để xảy ra sai phạm vẫn còn mang tính hình thức. Điều này cho thấy hệ thống giám sát và chế tài chưa đủ mạnh để tạo sức răn đe.
Hơn 80 dự án/năm bị phát hiện có vi phạm trong quá trình đấu thầu. 30% gói thầu kiểm toán phát hiện có biểu hiện “thiết kế tiêu chí riêng”. Trên 60% kiến nghị kiểm toán liên quan đến đấu thầu chưa được xử lý triệt để.
Nguồn: Kiểm toán Nhà nước
Đấu thầu thiếu cạnh tranh: Gánh nặng ngân sách và cảnh báo từ các vụ án điển hình
Dù Luật Đấu thầu sửa đổi 2023 và hệ thống mạng đấu thầu quốc gia đã thúc đẩy cải cách theo hướng công khai, minh bạch hơn, nhưng thực tế tại nhiều địa phương vẫn cho thấy tình trạng “lách luật”, thông thầu và cài cắm tiêu chí kỹ thuật còn phổ biến. Hệ quả là nhiều gói thầu có tỷ lệ tiết kiệm sau đấu thầu rất thấp, thậm chí gần 0%, trong khi số lượng nhà thầu tham gia thường chỉ 1–2 đơn vị.
Theo Bộ Công an, nhiều thủ đoạn gian lận trong đấu thầu đã bị phát hiện như: nâng giá dự toán, cài cắm tiêu chí kỹ thuật, tổ chức “quân xanh – quân đỏ”, và mua bán lòng vòng qua công ty trung gian để rút ruột ngân sách. Hàng loạt vụ án đã bị khởi tố, từ vi phạm tại Sở GD&ĐT Quảng Ninh đến các vụ tại Hà Giang, Hà Tĩnh, Gia Lai, Hà Nội, và đặc biệt là đại án AIC.
Khảo sát của chúng tôi cho thấy, tại Quảng Ninh – địa bàn gắn liền với ngành công nghiệp khai khoáng – mỗi năm triển khai hàng trăm gói thầu trong lĩnh vực khai thác, xây lắp và cơ điện. Đây lẽ ra phải là môi trường cạnh tranh mạnh mẽ giữa các nhà thầu, nhưng thực tế lại cho thấy nhiều gói thầu có tỷ lệ tiết kiệm thấp, sự xuất hiện lặp lại của một số nhà thầu quen thuộc, điển hình là Công ty Cổ phần Cơ điện Quảng Ninh. Việc này đặt ra câu hỏi về tính cạnh tranh thực chất và yêu cầu hoàn thiện hệ thống kiểm soát để đấu thầu qua mạng không chỉ dừng lại ở hình thức.
Công ty CP Cơ điện Quảng Ninh không chỉ thường xuyên trúng thầu với vai trò chính hoặc liên danh, mà còn có mối liên hệ mật thiết với nhiều đơn vị thuộc Tập đoàn TKV – nhóm chủ đầu tư lớn tại Quảng Ninh.
Sự gắn bó này góp phần tạo nên tỷ lệ trúng thầu cao, chênh lệch giá thấp và mức cạnh tranh hạn chế, làm dấy lên nghi vấn: liệu kết quả đấu thầu phản ánh năng lực thực sự hay đang tồn tại cơ chế khép kín giữa các bên liên quan?
Công ty CP Cơ điện Quảng Ninh là nhà thầu quen thuộc tại tỉnh Quảng Ninh, đặc biệt trong các lĩnh vực cơ điện, khai khoáng và công nghiệp nặng. Gắn với dấu ấn cá nhân của ông Lê Văn Huy – người sáng lập kiêm đại diện pháp luật, doanh nghiệp này được xem là đơn vị có chiến lược bám rễ sâu vào chuỗi dự án lớn trong ngành than.
Thành lập ngày 7/7/2011, trụ sở đặt tại số 41 Phủ Doãn (quận Hoàn Kiếm, Hà Nội), công ty khởi đầu với vốn điều lệ 2 tỷ đồng, đến năm 2019 nâng lên 10 tỷ đồng – bước đi âm thầm nhưng có chủ đích nhằm mở rộng khả năng tham gia vào các gói thầu giá trị lớn.
Dù quy mô vốn khiêm tốn, Cơ điện Quảng Ninh vẫn thể hiện năng lực tài chính ổn định nhờ sự hỗ trợ từ các ngân hàng như TPBank và MBbank – thường xuyên xuất hiện trong hồ sơ bảo lãnh tín dụng của công ty tại các gói thầu lớn.
Theo dữ liệu đấu thầu, Cơ điện Quảng Ninh đã tham gia 169 gói, trúng 86 gói, trong đó có đến 141 gói tại Quảng Ninh – cho thấy sự gắn bó chặt chẽ với thị trường địa phương và các đơn vị thành viên Tập đoàn Công nghiệp Than – Khoáng sản Việt Nam (TKV). Riêng từ đầu năm 2025, doanh nghiệp đã trúng 6 gói thầu, toàn bộ đều do các công ty thuộc TKV làm chủ đầu tư.
Đơn cử, ngày 09/04/2025 ông Nguyễn Văn Hải – Giám đốc Chi nhánh Tập đoàn Công nghiệp Than – Khoáng sản Việt Nam (TKV) – Công ty Than Mạo Khê đã ký ban hành Quyết định số 1456/QĐ-TMK-DAGĐMK, phê duyệt kết quả lựa chọn nhà thầu qua mạng đối với Gói thầu số 78: Cung cấp, lắp đặt trạm điện trung tâm – 230.
Gói thầu nằm trong danh mục 20 gói thầu thuộc dự án “Khai thác hầm lò dưới mức -150 mỏ Mạo Khê” (điều chỉnh), được TKV phê duyệt tại Quyết định số 899/QĐ-TKV ngày 28/6/2021. Kết quả, Công ty Cổ phần Cơ điện Quảng Ninh là đơn vị trúng thầu với giá trị hợp đồng 11.211.162.408 đồng (đã bao gồm 10% VAT). Đáng chú ý, hai nhà thầu tham dự khác là Liên danh CH và Liên danh V-MATSCO & LME đều bị loại từ vòng sơ tuyển với cùng lý do: “Chưa được xem xét, đánh giá do Nhà thầu xếp thứ nhất đáp ứng E-HSMT về tính hợp lệ, năng lực, kinh nghiệm, kỹ thuật.
Cũng trong cùng ngày 09/04/2025, Cơ điện Quảng Ninh tiếp tục được lựa chọn là nhà thầu thực hiện Gói thầu số 113: Cung cấp, lắp đặt TPP số 1, số 5 – cũng thuộc dự án Khai thác hầm lò dưới mức -150 mỏ Mạo Khê căn cứ theo Quyết định số KQ2400574916_2504091053; với giá trúng thầu 3.736.815.880 VNĐ (bao gồm 10% thuế VAT).
Không chỉ liên tiếp trúng thầu trong tháng 4/2025 tại Công ty Than Mạo Khê, trước đó vào ngày 13/02/2025, Cơ điện Quảng Ninh cũng được lựa chọn là nhà thầu thực hiện Gói thầu số 81: “Cung cấp, lắp đặt TPP số 7”, thuộc dự án “Khai thác hầm lò dưới mức -150 mỏ Mạo Khê (điều chỉnh)”. Gói thầu được phê duyệt theo Quyết định số 486/QĐ-TMK-DAGĐMK do ông Nguyễn Văn Hải – Giám đốc Công ty Than Mạo Khê – ký ban hành.
Theo nội dung quyết định, giá trúng thầu của gói này là 3.885.305.019 đồng (đã bao gồm 10% VAT), trong đó Cơ điện Quảng Ninh là đơn vị duy nhất được xét chọn trúng thầu. Cách thức lựa chọn là qua mạng, hình thức hợp đồng trọn gói, thời gian thực hiện hợp đồng là 120 ngày. Chỉ riêng tại dự án hầm lò mỏ Mạo Khê, Cơ điện Quảng Ninh đã bỏ túi ba gói thầu trong quý I và đầu quý II/2025, với tổng giá trị lên tới gần 18,9 tỷ đồng.
Ngoài ra, trong quý I và đầu quý II/2025 Cơ điện Quảng Ninh còn ẵm 3 gói thầu gói thầu khác do các đơn vị thuộc TKV làm chủ đầu tư như: Gói thầu số 07: Mua sắm thiết bị phục vụ sản xuất và thang máy vận chuyển thực phẩm – Công ty cổ phần than Hà Lầm Vinacomin làm chủ đầu tư; Gói thầu số 01: Thi công xây dựng và cung cấp lắp đặt hệ thống máy phát điện Diesel - Chi nhánh Tập đoàn Công nghiệp Than – Khoáng sản Việt Nam – Công ty Thanh Dương Huy làm chủ đầu tư; Gói thầu số 4: Thi công xây dựng và cung cấp, lắp đặt hệ thống cung cấp điện hầm lò - Chi nhánh Tập đoàn Công nghiệp Than – Khoáng sản Việt Nam – Công ty Than Quang Hanh làm chủ đầu tư.
Năm 2024, Cơ điện Quảng Ninh trúng 16 gói thầu ngành than, trong đó 14/16 gói thầu do các đơn vị thuộc TKV làm chủ đầu tư.
Năm 2023, Cơ điện Quảng Ninh trúng 7 gói thầu, trong đó 5 gói do các đơn vị thuộc TKV làm chủ đầu tư như Than Dương Huy, Than Uông Bí, Than Vàng Danh. Đáng chú ý, cả 5 gói này đều trong tình trạng "một mình một sân", không có đối thủ cạnh tranh. Tổng giá trị đạt gần 57 tỷ đồng.
Năm 2022 ghi nhận hoạt động sôi động nhất với 24 gói thầu tham gia, trong đó 17 gói được trúng thầu, đạt tổng giá trị trên 417 tỷ đồng – mức cao nhất từ trước tới nay.
Năm 2021, công ty tiếp tục duy trì phong độ với 17 gói thầu trúng, tổng giá trị hơn 226 tỷ đồng. Đặc biệt, toàn bộ các gói trúng trong năm này đều đến từ các công ty thuộc TKV hoặc Tập đoàn Công nghiệp – Viễn thông Quân đội (Viettel), phần lớn dưới hình thức liên danh.
Năm 2020, Cơ điện Quảng Ninh tham gia 22 gói thầu và trúng 14 gói, tiếp tục giữ vững sự hiện diện trong chuỗi cung ứng của các doanh nghiệp nhà nước lớn.
Năm 2019, công ty tham gia 5 gói thầu và trúng toàn bộ, tất cả đều thuộc TKV. Tuy số lượng ít, nhưng cho thấy vị trí chắc chắn trong “vòng tròn” chủ đầu tư quen thuộc.
Năm 2018 đánh dấu một bước tăng trưởng đột biến khi Cơ điện Quảng Ninh trúng toàn bộ 6 gói đã tham gia, với tổng giá trị lên tới hơn 321 tỷ đồng – cao gấp gần 8 lần so với năm 2019.
Năm 2017, doanh nghiệp của ông Lê Văn Huy chỉ tham gia 2 gói thầu, cả hai đều của Công ty than Hạ Long – TKV và đều trúng, tổng giá trị khoảng 3 tỷ đồng.
Tính hiệu quả đầu tư thiết bị và bài toán vận hành, giám sát an toàn kỹ thuật
Theo thông tin từ Sở Lao động – Thương binh và Xã hội tỉnh Quảng Ninh, ngày 15/8/2024, tại phân xưởng Nhà máy tuyển than Vàng Danh 2 (Công ty Cổ phần Than Vàng Danh – Vinacomin), đã xảy ra một vụ tai nạn lao động nghiêm trọng khiến một công nhân tử vong. Nạn nhân là anh N.T.T. (37 tuổi, trú tại TP Uông Bí), gặp nạn trong lúc vận hành máy lọc ép bùn, do bị kẹp và va đập mạnh vào cánh cửa máy.
Trước đó một năm, vào tháng 8/2023, một vụ tai nạn hầm lò tại đơn vị này cũng đã khiến 4 công nhân tử vong. Hai vụ việc liên tiếp cho thấy cần đặc biệt quan tâm đến công tác vận hành, bảo trì và giám sát an toàn kỹ thuật trong quá trình sản xuất, dù thiết bị được đầu tư mới.
Trong những năm gần đây, hệ thống thiết bị máy móc tại Than Vàng Danh liên tục được đầu tư mới, thông qua nhiều gói thầu trong lĩnh vực điện – cơ khí có giá trị từ vài tỷ đến hàng chục tỷ đồng. Theo thống kê, đã có ít nhất 8 gói thầu do Công ty Cổ phần Cơ điện Quảng Ninh (CDQN) đảm nhiệm tại đây, trong đó một số gói có tỷ lệ tiết kiệm thấp và ít nhà thầu tham gia dự thầu.
Gần đây nhất, ngày 25/10/2024, Công ty Than Vàng Danh ban hành Quyết định số 2704/QĐ-TVD phê duyệt kết quả lựa chọn nhà thầu cho gói thầu số 04: “Thiết bị điện các loại và tự động hóa”, thuộc báo cáo kinh tế - kỹ thuật dự án “Đầu tư thiết bị phục vụ khai thác đào lò năm 2024”. Liên danh CDQN – SEIKI – THA được lựa chọn với giá trúng thầu 8.844.832.840 đồng (đã bao gồm thuế GTGT), theo hình thức hợp đồng trọn gói. Thời gian thực hiện là 180 ngày, trong đó thời hạn cung cấp hàng hóa không vượt quá 110 ngày kể từ ngày hợp đồng có hiệu lực. Nguồn vốn sử dụng gồm vốn vay thương mại và các nguồn hợp pháp khác của doanh nghiệp.
Trước đó, vào tháng 8/2024, CDQN cũng trúng thầu gói số 08, cung cấp và lắp đặt hệ thống điện động lực với tổ máy phát điện diesel 2.500 kVA, máy biến áp 630 kVA và hệ thống tủ điện, thiết bị bảo vệ chuyên dụng. Giá trúng thầu là 18.685.248.640 đồng, rất sát với giá gói thầu (18.735.251.957 đồng), tương đương tỷ lệ tiết kiệm khoảng 0,1%.
Ngày 14/9/2023, CDQN liên danh với Công ty TNHH Thương mại Đầu tư Xây dựng Toàn Cầu trúng gói thầu số 06: “Thiết bị điện các loại” thuộc dự án “Đầu tư thiết bị phục vụ đào lò năm 2023”, với giá trị 9.450.109.900 đồng. Các thiết bị trong gói thầu gồm nhiều hạng mục có tính đặc thù như áp tô mát phòng nổ, khởi động mềm 6kV, máy biến áp phòng nổ...
Qua rà soát các gói thầu, có thể thấy phần lớn thiết bị điện được sử dụng trong các dự án nói trên có xuất xứ từ Trung Quốc - phù hợp với yêu cầu kỹ thuật trong ngành mỏ nhưng cũng đặt ra thách thức về kiểm định chất lượng và an toàn vận hành.
Việc đầu tư thiết bị mới là cần thiết, nhưng hiệu quả chỉ được đảm bảo khi đi kèm bảo dưỡng định kỳ, huấn luyện an toàn cho người vận hành và giám sát độc lập trong quá trình đấu thầu, đặc biệt với những gói có giá trị lớn và thiết bị chuyên dụng trong môi trường nguy cơ cao như khai thác hầm lò.
Minh bạch đấu thầu – yêu cầu cốt lõi để nâng hiệu quả đầu tư công
Trong bối cảnh nền kinh tế đang đối mặt với nhiều thách thức, không ít doanh nghiệp – đặc biệt là nhóm nhỏ và vừa – vẫn đang nỗ lực tìm kiếm cơ hội để duy trì sản xuất, tạo việc làm và tồn tại. Tuy nhiên, song song với những khó khăn đó, thị trường đấu thầu tại Quảng Ninh lại ghi nhận hiện tượng một số nhà thầu nhất định liên tiếp trúng các gói thầu lớn, đặc biệt trong lĩnh vực khai thác than. Thực trạng này đang thu hút sự chú ý và đặt ra những câu hỏi về mức độ cạnh tranh và tính công bằng trong quy trình lựa chọn nhà thầu.
Trong thực tế, có không ít ý kiến từ doanh nghiệp nhỏ và vừa cho rằng họ không muốn tiêu tốn nguồn lực để tham gia những cuộc đấu thầu mà khả năng cạnh tranh thực sự là rất thấp. Điều này, nếu đúng, có thể dẫn đến tình trạng thiếu đa dạng về nguồn cung và ảnh hưởng đến hiệu quả đầu tư, nhất là khi các gói thầu sử dụng vốn nhà nước hoặc vốn thuộc sở hữu công.
Trong thời gian qua, Đảng và Nhà nước đã nhiều lần nhấn mạnh quan điểm cần “loại bỏ lợi ích nhóm”, “tạo sân chơi lành mạnh” và “khuyến khích doanh nghiệp làm ăn chân chính phát triển”. Để thực hiện các chủ trương này, việc đảm bảo công khai, minh bạch và cạnh tranh thực chất trong đấu thầu là một yếu tố cốt lõi. Những nghi vấn – dù là về dấu hiệu ưu ái hay thiếu cạnh tranh – nếu không được làm rõ, có thể làm suy giảm niềm tin của cộng đồng doanh nghiệp, ảnh hưởng đến môi trường đầu tư và sử dụng hiệu quả nguồn lực công.
Làm rõ các vấn đề liên quan đến hoạt động đấu thầu trong ngành khai thác than, đặc biệt tại các doanh nghiệp lớn thuộc hệ sinh thái nhà nước, không chỉ là yêu cầu về pháp lý và quản lý công, mà còn là bước đi cần thiết để nâng cao hiệu quả chi tiêu ngân sách, cải thiện chất lượng dịch vụ công và bảo đảm một môi trường kinh doanh công bằng.
Về lâu dài, chỉ khi hoạt động đấu thầu thực sự minh bạch, được tổ chức cạnh tranh đúng nghĩa và thu hút sự tham gia của nhiều thành phần kinh tế, thì cơ chế này mới có thể phát huy đúng vai trò: lựa chọn được nhà thầu có năng lực tốt nhất, tối ưu hóa chi phí đầu tư và tạo ra động lực thúc đẩy phát triển bền vững cho nền kinh tế.
