Việt Nam hưởng lợi những gì từ dòng vốn FDI?

Bộ phận Nghiên cứu Toàn cầu HSBC vừa công bố báo cáo “ASEAN Perspectives – Dòng vốn FDI: Bền bỉ đối mặt với thách thức”. Báo cáo cho biết, bất chấp triển vọng ngắn hạn ảm đạm trong lĩnh vực thương mại, ASEAN vẫn tiếp tục thu hút FDI, đạt thị phần toàn cầu kỷ lục gần 17%. Nhiều khoản đầu tư đã được đổ vào chuỗi cung ứng công nghệ và xe điện đang phát triển trong khu vực cũng như hoạt động tài chính.

Dòng vốn FDI vào ASEAN tăng cao kỷ lục

Theo HSBC, kể từ sau đại dịch COVID-19, thương mại toàn cầu đã phải hứng chịu nhiều trở ngại. Một sự chuyển dịch cơ cấu với việc người tiêu dùng gia tăng sử dụng dịch vụ thay vì hàng hóa và lạm phát tăng cao đã gây áp lực lên ví tiền của các nước phương Tây, từ đó tác động nặng nề lên các nhà xuất khẩu ASEAN.

Tuy nhiên, FDI, vốn phản ánh niềm tin của nhà đầu tư vào triển vọng dài hạn của một nền kinh tế, vẫn là một trong số ít điểm sáng trong khu vực. Bất chấp suy thoái thương mại ngắn hạn, sự gia tăng vốn FDI một cách nhất quán là rất quan trọng để khu vực này nâng cao chuỗi giá trị và củng cố tầm quan trọng của ASEAN trong thương mại toàn cầu.

Trong 30 năm qua, ASEAN đã chứng kiến nguồn vốn FDI dồi dào nhờ vào tiềm năng tăng trưởng to lớn, hiệu quả chi phí gia tăng, vô số hiệp định thương mại và quá trình chuyển đổi cơ cấu đang diễn ra, cùng nhiều hoạt động khác. Trong khi Khủng hoảng tài chính châu Á (AFC) làm suy giảm môi trường đầu tư của ASEAN, thì Khủng hoảng tài chính toàn cầu (GFC) năm 2008-2009 là chất xúc tác quan trọng dẫn đến sự bùng nổ FDI trong khu vực, khi các công ty đa quốc gia tìm kiếm cơ hội đầu tư ở các nền kinh tế đang phát triển nhanh và có chi phí cạnh tranh.

Tổng vốn FDI vào ASEAN-6 đạt trung bình gần 128 tỷ USD mỗi năm trong giai đoạn 2010-2019, cao hơn khoảng 3 lần so với mức trung bình của thập kỷ trước. Tương tự, FDI ròng trung bình đạt gần 53 tỷ USD mỗi năm trong cùng kỳ, gần gấp 4 lần mức trung bình của thập kỷ trước. Đặc biệt, xu hướng này càng gia tăng trong thời kỳ hậu Covid-19. Tổng vốn FDI tăng một cách đáng ngạc nhiên 45% lên trung bình khoảng 185 tỷ USD, với FDI ròng tăng gấp đôi lên 105 tỷ USD trong khoảng thời gian ngắn 2020-2022.

Các nhà đầu tư đang rót vốn vào quốc gia nào và họ đến từ đâu?

Các nhà đầu tư vào khu vực ASEAN đang để mắt đến quốc gia nào và họ đến từ đâu? Câu trả lời cho câu hỏi này, theo HSBC, phản ánh các cơ hội tăng trưởng của ASEAN. ASEAN đã chứng kiến một nhóm các nhà đầu tư rất đa dạng từ Mỹ, EU và châu Á trong các lĩnh vực khác nhau. Các nước Đông Bắc Á chiếm 1/3 dòng vốn FDI vào ASEAN từ lâu nhưng đầu tư nội khối ASEAN đã từ lâu trở thành nguồn cung cấp FDI hàng đầu nếu chúng ta tính đầu tư từ Đông Bắc Á theo nền kinh tế.

Điều này phản ánh mạnh mẽ sự hội nhập kinh tế ngày càng tăng giữa các quốc gia thành viên ASEAN trong những năm qua, khi nhiều quốc gia đã tiến hành công nghiệp hóa trước đó (ví dụ: Singapore, Malaysia và Thái Lan) đổ tiền đầu tư vào các quốc gia đi sau có tiềm năng tăng trưởng, bao gồm Việt Nam và Indonesia, theo HSBC.

Trong khi tỷ trọng FDI vào ASEAN theo nguồn vẫn ổn định, Mỹ là quốc gia đầu tư FDI chính vào ASEAN. Trong ba năm qua, Mỹ, với thị phần 17%, đã thay thế khu vực nội khối ASEAN (14%) để trở thành quốc gia đầu tư FDI lớn nhất trong khu vực, mặc dù cách biệt với tỷ lệ không lớn. Sự thay đổi thú vị này phản ánh sự dịch chuyển chuỗi cung ứng của các nhà đầu tư Mỹ kể từ căng thẳng thương mại Mỹ-Trung, và mặc dù tạm thời bị gián đoạn bởi đại dịch, nhưng đã nhanh chóng quay trở lại và tăng lên mức cao kỷ lục.

Mỹ là nhà đầu tư hàng đầu trong các lĩnh vực sản xuất và tài chính của ASEAN, với mỗi lĩnh vực chiếm gần 30% vốn FDI. Lợi thế của đầu tư này thể hiện rõ hơn ở lĩnh vực sản xuất, đồng thời là xương sống thu hút đầu tư nước ngoài của ASEAN.

Mỹ đã rót trung bình 12 tỷ USD trong 5 năm qua, tương đương với tổng vốn FDI từ EU và ASEAN. Điều đó cho thấy, một phần lớn FDI của Hoa Kỳ đã chảy vào ngành sản xuất tiên tiến, chẳng hạn như sản xuất chất bán dẫn cao cấp ở Singapore và Malaysia.

Ngoài Mỹ, các nhà đầu tư ASEAN cũng để mắt tới 2 trụ cột chủ chốt này. Thú vị là nguồn vốn FDI từ châu Âu lại hướng tới "bán buôn, bán lẻ và sửa chữa xe gắn máy" trong khi các nhà đầu tư Nhật Bản tập trung hơn vào "vận tải và kho bãi". Sản xuất đứng thứ hai về FDI đối với mỗi thị trường này. Mặt khác, các nhà đầu tư Trung Quốc, vốn có truyền thống đầu tư mạnh vào bất động sản ASEAN, đã nhanh chóng bắt kịp đầu tư vào lĩnh vực sản xuất đang phát triển nhanh của ASEAN.

Các quốc gia được lợi từ điều gì?

Mặc dù ASEAN nhìn chung đã nổi lên như một điểm thu hút đầu tư nhưng đó vẫn là một bức tranh không đồng đều, theo HSBC.

Singapore từ lâu đã dẫn đầu khu vực với dòng vốn FDI cao tạo ra sự mất cân đối rõ rệt, đạt trung bình 25% GDP trong 5 năm qua. Bên cạnh môi trường kinh doanh thuận lợi của Singapore, điều này còn nhờ vào vị thế đặc biệt là trung tâm tài chính của thế giới.

Theo HSBC, các quốc gia khác như Việt Nam và Malaysia được hưởng lợi nhờ vào vị thế ngày càng quan trọng trong chuỗi cung ứng công nghệ toàn cầu khi những gã khổng lồ công nghệ đang tìm cách đa dạng hóa sự hiện diện địa lý của mình.

Mặt khác, Thái Lan, nước cung cấp vốn đầu tư trực tiếp ra nước ngoài (ODI) tại ASEAN, đang phải đối mặt với sự suy giảm sức hấp dẫn trong thu hút FDI. Indonesia và Philippines, hai quốc gia chiếm hơn một nửa dân số trong khu vực, đã tụt hậu so với các nước cùng khu vực. Tuy nhiên, tình hình này có thể đang thay đổi đối với một số quốc gia, vì chuỗi cung ứng xe điện đã mang đến những cơ hội mới trong những năm gần đây.

Singapore. Mặc cho nền kinh tế toàn cầu bất ổn, Singapore tiếp tục thu hút các cam kết đầu tư đẳng cấp quốc tế, đạt mức cao kỷ lục 17 tỷ USD vào năm 2022. Khoảng một phần tư đã đổ vào các dịch vụ tài chính hàng đầu của nước này trong khi gần 80% vốn FDI tập trung vào ngành điện tử. Trên thực tế, bỏ qua quy mô khổng lồ của mình, Singapore từ lâu đã được hưởng lợi từ ngành sản xuất hiện đại, đa dạng và có vốn đầu tư cao, bao gồm chip tiên tiến, dược phẩm và máy móc có độ chính xác cao. Thật vậy, sản xuất tiên tiến là ưu tiên hàng đầu của chính phủ khi họ nỗ lực thúc đẩy tăng trưởng sản xuất của Singapore lên 50% vào năm 2030, từ mức cơ bản cao.

Việt Nam. Khi nghĩ về FDI và những lợi ích mang lại, câu chuyện Việt Nam nổi bật một cách tự nhiên. Kể từ khi thực hiện Đổi Mới vào năm 1986, Việt Nam đã nhận được dòng vốn FDI đáng kể, trở thành một ngôi sao đang lên trong chuỗi cung ứng sản xuất toàn cầu.

Trong khi phần lớn khoản đầu tư ban đầu đổ vào lĩnh vực dệt may và giày dép có giá trị gia tăng thấp hơn, Việt Nam đã nhanh chóng thăng hạng trong chuỗi giá trị, phát triển thành trung tâm lắp ráp điện tử quan trọng. Phần lớn thành công trong lĩnh vực công nghệ là nhờ lộ trình FDI kéo dài nhiều năm của Samsung tại Việt Nam với khoản đầu tư 18 tỷ USD trong hai thập kỷ qua, một nửa sản lượng điện thoại thông minh của Samsung trên toàn cầu đến từ Việt Nam. Điều này cũng đã khuyến khích các gã khổng lồ công nghệ khác, đặc biệt là Apple, mở rộng hoạt động của họ.

Bất chấp những thách thức thương mại diễn ra gay gắt, Việt Nam vẫn tiếp tục đi đầu trong việc thu hút FDI chất lượng. Đầu tư GI, đầu tư thành lập mới, tại Việt Nam đã tăng 40% so với cùng kỳ trong 8 tháng đầu năm 2023, trong đó riêng lĩnh vực sản xuất đã chiếm 85% tổng vốn FDI mới.

Đặc biệt, vốn FDI mới đổ vào lĩnh vực sản xuất từ đầu năm tới giờ đã vượt mức đầu tư mỗi năm trong ba năm vừa qua một cách đáng ngạc nhiên. Bất chấp suy thoái thương mại, xu hướng này mang lại hy vọng phục hồi cho Việt Nam khi chu kỳ kinh tế thay đổi, HSBC nhận định.

Malaysia. Quốc gia được hưởng lợi đáng chú ý khác là Malaysia, nơi ngành công nghiệp bán dẫn là trung tâm của thế mạnh sản xuất của nước này. Hoạt động sản xuất công nghệ của nước này vẫn sử dụng nhiều lao động so với các nước tiên tiến như Hàn Quốc, Đài Loan và Singapore.

Tuy nhiên, quốc gia này đã giành được thị phần đáng kể ở một số chất bán dẫn trong những năm qua nhờ dòng vốn công nghệ ổn định, chủ yếu từ Mỹ và Châu Âu. Điều này được phản ánh rõ ràng nhất tại một số phần của phân ngành mạch tích hợp (IC), với thị phần tăng đột biến đạt gần 45% chỉ sau một. Chip xử lý và chip khuếch đại mỗi loại cũng chiếm 10% thị phần thế giới. Việc tiếp tục thu hút FDI chất lượng cao là một trong những ưu tiên của Thủ tướng Anwar vì là chìa khóa để vực dậy lĩnh vực sản xuất của Malaysia, như đã nêu trong kế hoạch kinh tế 10 năm đầy tham vọng.

Nhưng Malaysia không chỉ có lĩnh vực điện tử. Các nhà đầu tư không chỉ quan tâm đến lĩnh vực năng lượng truyền thống (ví dụ như dầu khí) mà còn ngày càng quan tâm đến năng lượng tái tạo do tầm quan trọng của quá trình chuyển đổi năng lượng. Risen Energy, công ty năng lượng mặt trời của Trung Quốc, đã công bố khoản đầu tư cơ sở đầu tiên vào ASEAN vào cuối năm 2021, với kế hoạch rót hơn 10 tỷ USD trong 15 năm để sản xuất các mô-đun quang điện hiệu suất cao.

Indonesia. Những người theo dõi sự phát triển kinh tế của Indonesia có thể phàn nàn rằng một vài cấu phần của nền kinh tế có vẻ yếu kém. Dòng vốn FDI dường như bị kẹt ở mức 21 tỷ USD mỗi năm trong vài năm qua. Tuy nhiên, chúng tôi không quá lo lắng.

Indonesia vừa thoát khỏi cú sốc đại dịch và sẽ cần thời gian để tất cả các bộ phận khác nhau hồi phục. Dòng vốn FDI có vẻ không thay đổi tính theo USD, nhưng Indonesia đang giành được thị phần trong FDI toàn cầu. Một chỉ số khác về dòng vốn nước ngoài – vốn đầu tư nước ngoài thực hiện – đã tăng nhanh chóng và trong các lĩnh vực có giá trị gia tăng cao hơn.

Trong 5 năm qua, hơn 30 tỷ USD (0,9% GDP) đầu tư nước ngoài vào kim loại và sản xuất hàng hóa kim loại đã được hiện thực hóa và Trung Quốc đã đóng một vai trò quan trọng trong sự gia tăng xuất khẩu kim loại đã qua xử lý của Indonesia.

Thái Lan. Với dân số già và chi phí lao động trong nước ngày càng tăng, Thái Lan gặp khó khăn trong việc thu hút FDI trong thập kỷ qua. Tuy nhiên, điều này không có nghĩa là Thái Lan không cố gắng.

Các nhà chức trách đang tìm cách tái tạo dòng vốn FDI thông qua Hành lang kinh tế phía Đông (EEC), một đặc khu kinh tế bao gồm ba tỉnh, với mục tiêu phát triển các ngành công nghiệp có đường cong chữ S – những ngành có mức độ công nghệ và đổi mới cao – đặc biệt là giá trị gia tăng cao như ô tô, điện tử thông minh, cũng như du lịch y tế và chăm sóc sức khỏe.

Đặc biệt, các nhà chức trách đang thúc đẩy các chiến dịch phát triển ngành công nghiệp xe điện của Thái Lan. Được mệnh danh là “Detroit của châu Á” vào những năm 1990-2000, khi dòng vốn FDI liên quan đến ô tô từ Nhật Bản tràn vào Thái Lan, chính quyền Thái Lan có ý định tận dụng lợi thế so sánh của mình trong sản xuất ô tô và chuyển đổi sang sản xuất xe điện.

Ví dụ, Thái Lan đã đưa ra các ưu đãi hào phóng cho các nhà sản xuất xe điện, chẳng hạn như chương trình trợ cấp 24 tỷ THB (0,7 tỷ USD) cho các nhà sản xuất pin, cũng như cắt giảm 40% thuế đối với xe điện nhập khẩu và giảm giá 70-150 nghìn THB cho người mua. Kết quả là, điều này đã thu được một số thành quả, với nguồn vốn FDI tăng nhanh chỉ trong nửa đầu năm 2023 (Biểu đồ 9).

Philippin. Mặc dù không nhất thiết phải là lựa chọn hàng đầu của các nhà đầu tư vào ASEAN nhưng Philippines nằm ở giữa nhóm thu hút FDI, tính theo % GDP. Phần lớn dòng vốn FDI phụ thuộc vào đặc tính nhân khẩu học thuận lợi của nền kinh tế. Quần đảo này hiện đang ở giữa giai đoạn phân chia dân số với độ tuổi trung bình chỉ là 25 tuổi. Điều này cho thấy nhu cầu của người tiêu dùng có thể sẽ mạnh mẽ hơn trong khoảng 5 năm tới, từ đó thu hút nhiều thương hiệu tiêu dùng.

Chính quyền cũng đã ban hành những cải cách lớn để thu hút FDI vào cơ sở hạ tầng và dịch vụ công quan trọng. Năm 2022, chính quyền Marcos đã cải cách Đạo luật Dịch vụ Công, hiện cho phép 100% sở hữu nước ngoài đối với đường sắt, sân bay, đường cao tốc và viễn thông. Các nhà lập pháp cũng đang nỗ lực sửa đổi luật PPP để hợp lý hóa quy trình.

Cuối cùng nhưng không kém phần quan trọng, chính phủ đã làm rõ trong Quý 4 vừa qua rằng người nước ngoài được phép nắm giữ toàn bộ quyền sở hữu trong các dự án năng lượng tái tạo. Tất cả những cải cách này đều kỳ vọng mang lại lợi ích trong tương lai.

Việt Nam, Malaysia tiếp tục dẫn đầu khu vực về thu hút FDI nhưng Thái Lan và Philippines cũng đang bắt kịp

Do đó, thu hút FDI vẫn là một bức tranh đa chiều tại ASEAN, theo HSBC. Ngoài Singapore thì Việt Nam và Malaysia, với vị trí thuận lợi trong chuỗi cung ứng công nghệ toàn cầu, tiếp tục là những quốc gia có thành tích vượt trội, với mức phê duyệt FDI dao động quanh mức 3% GDP. Điều này cho thấy những bước tiến mới trong lĩnh vực sản xuất, mặc dù tốc độ phục hồi trong chu kỳ thương mại hiện tại dường như diễn ra chậm rãi.

Thái Lan, sau nhiều năm hạn chế về dòng đầu tư từ nước ngoài, dường như đang bắt kịp nhờ ưu thế trong ngành công nghiệp ô tô có thể áp dụng trong chuỗi cung ứng xe điện đang nổi lên. Mặc dù FDI vẫn chưa tăng đáng kể, Indonesia có một cơ cấu tốt trong chuỗi cung ứng xe điện, trong khi đó, Philippine cũng có đà tăng trưởng tích cực.

Các dự án chính gần đây ở ASEAN