Theo đó, dự án đã tạo ra một hành lang pháp lý đủ mạnh để khơi thông dòng vốn xã hội, thu hút đầu tư tư nhân, đẩy nhanh tiến trình hiện đại hóa hệ thống đường sắt quốc gia, vốn bị coi là “lạc hậu, trì trệ” suốt nhiều thập kỷ qua.
Việc huy động tối đa nguồn lực phát triển hạ tầng đường sắt, ngân sách nhà nước giữ vai trò chủ đạo, thu hút mọi thành phần kinh tế.
Công cuộc “tái sinh” đường sắt
Việc sửa đổi Luật Đường sắt không chỉ đơn thuần là cập nhật luật cho phù hợp với tình hình thực tiễn. Mà sâu xa hơn, đó là nỗ lực thể chế hóa một chủ trương lớn của Đảng: thúc đẩy đột phá về hạ tầng, đặc biệt là hệ thống vận tải đường sắt – loại hình vận tải bền vững, tiết kiệm năng lượng, thân thiện với môi trường.
Nhấn mạnh sự cần thiết việc sửa đổi luật để thể chế hóa chủ trương của Đảng về tạo được đột phá về thể chế cho phát triển đường sắt, Bộ trưởng Bộ Xây dựng Trần Hồng Minh cho rằng việc huy động tối đa nguồn lực phát triển hạ tầng đường sắt, ngân sách nhà nước giữ vai trò chủ đạo, thu hút mọi thành phần kinh tế.
Đề xuất nổi bật nhất từ Chính phủ lần này chính là khuyến khích mạnh mẽ khu vực tư nhân tham gia vào đầu tư xây dựng kết cấu hạ tầng đường sắt. Không còn tư duy độc quyền, bao cấp như trước, Luật sửa đổi đã mở cửa đón nhận mọi thành phần kinh tế thông qua các hình thức hợp tác công tư (PPP): từ BOT, BT đến BTL, BTO, BLT… Đặc biệt, chính quyền địa phương cũng được trao công cụ tài chính – ngân sách nhà nước – để chủ động bồi thường, tái định cư, triển khai các hạng mục thiết yếu. Đây là một chuyển biến đáng kể về phân quyền, trao trách nhiệm và khơi gợi sự chủ động từ các tỉnh thành.
Trong bức tranh đầu tư, hành lang pháp lý rõ ràng là chưa đủ nếu thủ tục vẫn phức tạp, kéo dài. Thấu hiểu điều này, dự thảo luật đề xuất một loạt cải cách mạnh mẽ: cho phép sử dụng thiết kế kỹ thuật tổng thể (FEED) thay cho thiết kế cơ sở, rút ngắn các bước phê duyệt đầu tư. UBND cấp tỉnh được quyết định thực hiện ngay việc lập, thẩm định, quyết định đầu tư dự án đường sắt đô thị mà không phải thực hiện các thủ tục về chủ trương đầu tư.
Từ khung pháp lý đến hành động cụ thể
Cùng với đầu tư, Chính phủ cũng đề xuất các chính sách về quản lý, khai thác kết cấu hạ tầng đường sắt và vận tải đa phương thức. Vấn đề liên kết lâu nay bị xem là điểm yếu “chết người” trong hệ thống giao thông Việt Nam, nay được đưa lên bàn nghị sự. Đường sắt phải kết nối hữu cơ với các phương tiện khác: cảng biển, đường bộ, hàng không, tạo thành một mạng lưới vận tải thống nhất, thông suốt, tiết kiệm chi phí và thời gian.
Một hướng đi khác rất đáng chú ý là phát triển công nghiệp đường sắt nội địa và nguồn nhân lực. Thay vì “mua đứt” công nghệ nước ngoài, Chính phủ đề xuất các điều kiện ràng buộc: nhà thầu nước ngoài phải chuyển giao công nghệ, đào tạo nhân lực Việt Nam. Đây là cách tiếp cận thông minh để dần tiến đến làm chủ công nghệ, nâng cao năng lực quốc gia trong lĩnh vực đường sắt, vốn đòi hỏi kỹ thuật cao và chi phí đầu tư lớn.
Không kém phần quan trọng, Luật sửa đổi cũng nhắm đến việc “dọn sạch” những rào cản hành chính. Giảm đến 33% số ngành nghề kinh doanh có điều kiện, đồng thời phân cấp mạnh cho địa phương thực hiện các thủ tục. Những thay đổi này hứa hẹn tạo nên môi trường đầu tư thông thoáng hơn, hấp dẫn hơn đối với khu vực kinh tế tư nhân – vốn luôn đòi hỏi sự minh bạch, đơn giản và hiệu quả.
Dù ghi nhận tinh thần cải cách mạnh mẽ của Chính phủ, song cơ quan thẩm tra – Ủy ban Khoa học, Công nghệ và Môi trường – cũng tỏ ra thận trọng. Chủ nhiệm Ủy ban, ông Lê Quang Huy nhấn mạnh: cần đánh giá kỹ lưỡng hơn mức độ “đột phá” thực sự của các cơ chế đề xuất.
Thêm vào đó, Luật cũng cần bảo đảm hài hòa giữa mục tiêu thúc đẩy đầu tư và kiểm soát quyền lực. Ông Lê Quang Huy nhấn mạnh đến quy định số 178 của Bộ Chính trị về phòng chống tham nhũng, yêu cầu cơ quan soạn thảo nhận diện và ngăn chặn sớm những nguy cơ lợi ích nhóm, sơ hở có thể bị trục lợi từ các chính sách đầu tư lớn.
Một vấn đề khác cũng đáng lưu tâm: vai trò của đường sắt trong đảm bảo quốc phòng, an ninh – tuy đã được nhắc đến trong luật, nhưng còn chung chung, thiếu tính cụ thể. Trong bối cảnh biến động địa chính trị khu vực phức tạp, một hệ thống đường sắt hiện đại không chỉ phục vụ phát triển kinh tế mà còn là phương tiện cơ động chiến lược trong các tình huống khẩn cấp. Đây là khía cạnh cần được làm rõ hơn trong quá trình hoàn thiện luật.
Kỳ vọng bứt phá, nhưng cần bản lĩnh thực thi
Tổng thể, dự thảo Luật Đường sắt (sửa đổi) là một bước đi đúng hướng và đầy quyết tâm. Nhưng giữa chủ trương và hành động, giữa “khuyến khích” và “thu hút thành công” đầu tư tư nhân là một chặng đường dài – nơi mà vai trò của các cơ quan thực thi, từ trung ương đến địa phương, sẽ mang tính quyết định.
Để tạo đột phá, không chỉ cần một luật tốt, mà cần cả một hệ sinh thái đầu tư hiệu quả: từ quy hoạch rõ ràng, thủ tục minh bạch, tài chính khả thi, đến đội ngũ cán bộ đủ năng lực quản lý dự án hạ tầng phức tạp.
Trong quá khứ, đường sắt từng là “mạch máu giao thông” gắn kết các vùng miền Việt Nam. Hôm nay, trong thế kỷ 21, một lần nữa đường sắt cần được “tái sinh” với vai trò là động lực tăng trưởng xanh, bền vững và hiện đại. Cánh cửa đã mở, nhưng bước qua được hay không đó là thử thách của bản lĩnh, tầm nhìn và hành động.
Chính phủ đã khơi mào, phần còn lại thuộc về sự đồng lòng của cả hệ thống chính trị và toàn xã hội.
