Nước thải chăn nuôi đóng vai trò quan trọng trong việc gây ô nhiễm môi trường chăn nuôi ở Việt Nam. Từ góc độ kinh tế tuần hoàn, nước thải chăn nuôi có thể được coi là nguồn tài nguyên dinh dưỡng hữu cơ có giá trị cho cây trồng. Do đó, xử lý nước thải chăn nuôi để sử dụng làm nguồn nước tưới cho cây trồng không chỉ giảm chi phí xử lý mà còn tăng thu nhập cho người dân thông qua giảm sử dụng phân bón vô cơ.
Theo Dự án Hỗ trợ Nông nghiệp các bon thấp (LCASP) năm 2020, nước thải chăn nuôi chủ yếu đến từ lợn thịt và bò sữa, với lượng sử dụng trung bình là 30-40 lít/ngày/lợn thịt và 100-120 lít/ngày/bò sữa. Báo cáo thống kê chăn nuôi Việt Nam năm 2021 cho biết nước ta có khoảng 23,53 triệu con lợn (90% là lợn thịt) và 375,2 ngàn con bò sữa, tạo ra khoảng 285 triệu m3/năm nước thải chăn nuôi. Đây là một lượng nước lớn chứa đựng nhiều chất dinh dưỡng hữu cơ có thể tận dụng trong nông nghiệp.
Theo khảo sát của Dự án LCASP năm 2020, hầu hết lượng nước thải chăn nuôi này không được sử dụng cho mục đích trồng trọt mà được đưa qua các hệ thống xử lý nước thải đắt đỏ trước khi đưa ra môi trường, nhằm đảm bảo nước thải đạt tiêu chuẩn theo quy định tại QCVN 62-MT:2016/BTNMT (viết tắt là QCVN 62).
Theo quy định của Luật Bảo vệ môi trường năm 2020, nước thải chăn nuôi phải được xử lý đạt quy chuẩn kỹ thuật quốc gia QCVN 62-MT:2016/BTNMT khi xả thải ra môi trường. Trong thực tế hiện nay, hầu hết các tỉnh, thành phố đều yêu cầu các chủ đầu tư trang trại chăn nuôi phải tái sử dụng nước thải thay vì xả thải. Việc tái sử dụng nước thải chăn nuôi là một giải pháp hiệu quả để giảm thiểu ô nhiễm môi trường, đồng thời tiết kiệm nguồn tài nguyên nước.
Để đảm bảo nước thải chăn nuôi đạt tiêu chuẩn theo quy định tại QCVN 62-MT:2016/BTNMT, hầu hết các trang trại chăn nuôi lợn thịt đều phải đầu tư hàng tỷ đồng cho các công trình khí sinh học, bao gồm hầm biogas dung tích lớn và hệ thống các hồ lắng, hồ lọc, hồ sinh học sau biogas. Các doanh nghiệp chăn nuôi bò sữa như Vinamilk, TH Truemilk cũng phải đối mặt với chi phí đầu tư lên tới hàng chục tỷ đồng để triển khai hệ thống lọc nước thải. Ngoài các chi phí đầu tư công trình xử lý nước, các doanh nghiệp còn phải chịu chi phí vận hành và bảo dưỡng đắt đỏ, làm tăng áp lực tài chính lên doanh nghiệp. Vinamilk và TH Truemilk đã báo cáo rằng năm 2020, họ phải chi trả từ 22.000 - 30.000 đồng/1m3 nước thải chăn nuôi để đáp ứng quy chuẩn.
Tuy nhiên, việc buộc người chăn nuôi phải lọc nước thật sạch theo QCVN 62-MT:2016/BTNMT có thể gây tốn kém không cần thiết và làm mất giá trị dinh dưỡng của nguồn tài nguyên chất thải chăn nuôi quý giá. Nhiều trang trại chăn nuôi muốn xử lý nước thải để tái sử dụng cho trang trại trồng trọt lân cận, nhưng đối mặt với khả năng thực hiện không cao. Yêu cầu người chăn nuôi đầu tư để đáp ứng QCVN 62-MT:2016/BTNMT đã trở nên không khả thi đối với nhiều trang trại chăn nuôi lợn thịt và bò sữa có chi phí đầu tư cho xử lý môi trường thấp. Khảo sát của Dự án LCASP năm 2016 cho thấy nhiều công trình biogas không đáp ứng yêu cầu xử lý nước thải theo quy chuẩn.
Đối mặt với những khó khăn và hạn chế trong xử lý nước thải để phục vụ trồng trọt, vào ngày 30/12/2022, Bộ Nông nghiệp và Phát triển nông thôn đã ban hành Thông tư 28/2022/TT-BNNPTNT về Quy chuẩn kỹ thuật Quốc gia về nước thải chăn nuôi sử dụng cho cây trồng (QCVN 01-195:2022/BNNPTNT). Thông tư này có hiệu lực thi hành từ ngày 01/7/2023, tạo điều kiện pháp lý để người dân và doanh nghiệp đầu tư các công nghệ nhằm tái sử dụng nguồn tài nguyên nước thải chăn nuôi cho mục đích trồng trọt, từ đó giảm "lãng phí kép" (mất chi phí xử lý nước thải và lãng phí nguồn tài nguyên dinh dưỡng) như trước đây. Quy chuẩn kỹ thuật hiện hành, QCVN 62:2021/BTNMT và QCVN 01-195:2022/BNNPTNT, quy định cụ thể về nước thải chăn nuôi, đặt ra giới hạn giá trị cho các thông số ô nhiễm môi trường trong nước thải khi xả ra nguồn tiếp nhận nước thải. Nguồn tiếp nhận nước thải bao gồm hệ thống thoát nước đô thị, khu dân cư, khu công nghiệp, cụm công nghiệp; sông, suối, khe, rạch, kênh, mương; hồ, ao, đầm, phá; vùng nước biển ven bờ có mục đích sử dụng xác định. Đối với việc sử dụng nước thải chăn nuôi để tưới gốc cho cây trồng, quy chuẩn QCVN 01-195:2022/BNNPTNT quy định giới hạn và loại cây trồng được sử dụng, hạn chế sự lãng phí và đảm bảo an toàn cho môi trường. Điều này áp dụng đối với tổ chức, cá nhân sở hữu cơ sở chăn nuôi trang trại, cơ quan quản lý, tổ chức, cá nhân khác có liên quan đến nước thải chăn nuôi sử dụng cho cây trồng.
Ảnh minh hoạ
Tổng hợp các quy định của các thông tư và quy chuẩn kỹ thuật, rõ ràng là nước thải chăn nuôi khi xả ra nguồn tiếp nhận nước thải phải tuân thủ theo QCVN 62:2021/BTNMT, còn nước thải chăn nuôi sử dụng để tưới gốc cho cây trồng phải tuân thủ QCVN 01-195:2022/BNNPTNT. Các quy chuẩn này nhằm giữ cho hoạt động chăn nuôi diễn ra theo quy trình bền vững và thân thiện với môi trường.
Thực tiễn trong quá trình triển khai, việc tái sử dụng nước thải chăn nuôi cũng gặp phải một số bất cập, cụ thể như sau:
Một là, trên thực tế việc tái sử dụng nước thải chăn nuôi được hướng dẫn theo nhiều cách khác nhau, tùy theo từng địa phương. Một số địa phương yêu cầu các chủ đầu tư phải trồng thêm cây để có chỗ tưới cho hết nước thải đã qua xử lý, dẫn đến việc nhà đầu tư phải mua thêm đất trồng cây với diện tích bằng thậm chí còn lớn hơn diện tích làm trang trại. Một số địa phương khác lại cho phép các chủ đầu tư sử dụng nước thải đã qua xử lý để tưới cây, nhưng không được mang ra ngoài.
Hai là, việc hướng dẫn tái sử dụng nước thải chăn nuôi chưa thống nhất gây khó khăn cho các chủ đầu tư trong việc lập và triển khai dự án đầu tư, lựa chọn công nghệ xử lý, lập báo cáo đánh giá tác động môi trường (ĐTM) và vận hành, khai thác dự án sau đầu tư. Hầu hết yêu cầu chủ đầu tư trang trại chăn nuôi phải tự tiêu thụ hết lượng nước thải chăn nuôi, không cho phép mang ra ngoài ngay cả khi đã được cấp hợp quy cho nước tưới cây trồng. Việc này khiến các chủ đâu tư chăn nuôi lại phải mua thêm đất và tiến hành trồng cây nhằm cân bằng cho hết lượng nước thải chăn nuôi, khiến chi phí đầu tư tăng lên.
Đề xuất giải pháp
(1) Thay vì chiến lược xử lý nước thải chăn nuôi mắc kẹt trong quy trình đắt đỏ để đáp ứng yêu cầu của QCVN 62:2021/BTNMT, hiện nay các trang trại chăn nuôi đã khả dụng việc xử lý nước thải chăn nuôi với chi phí giảm xuống, đồng thời cung cấp nguồn nước dinh dưỡng cho cây trồng một cách hiệu quả và thiết thực trong bối cảnh hiện tại.
(2) Các cơ quan nhà nước cần phải đồng lòng và hướng dẫn thống nhất về quy trình tái sử dụng nước thải chăn nuôi cho mục đích tưới cây trồng không chỉ giới hạn trong phạm vi nội bộ của trang trại, mà còn có thể cung cấp cho các nhu cầu tưới cây trong khu vực xung quanh.
(3) Tránh tình trạng phức tạp và tốn kém thời gian cũng như nguồn lực tài chính cho các nhà đầu tư khi phải giải quyết vấn đề nước thải chăn nuôi, mặc dù đã đáp ứng đúng hợp quy theo QCVN 01-195:2022/BNNPTNT.
(4) Đề xuất cần thiết lập chính sách ưu tiên và khuyến khích để tạo điều kiện thuận lợi cho việc tái sử dụng nước thải chăn nuôi trong mục đích tưới cây trồng. Điều này không chỉ giúp giảm áp lực tài chính cho doanh nghiệp mà còn thúc đẩy sự chuyển đổi và thích ứng với các phương thức quản lý tài nguyên nước hiện đại và bền vững.
Nguyễn Hoàng
